We współczesnym świecie mamy do czynienia z dwojakim stanem rzeczy w kontekście problemu nadwagi i otyłości. Z jednej strony długie godziny spędzane przed ekranami komputerów przyczyniające się do siedzącego trybu życia, łatwo dostępna i względnie niedroga modyfikowana żywność bogata w węglowodany i tłuszcze, a także możliwość przemieszczania się za pomocą samochodów lub komunikacji miejskiej sprzyjają zwiększaniu się tkanki tłuszczowej przeciętnego członka społeczeństwa. Wiele osób pracuje dziś w biurach lub z domu, dojeżdża do miejsc pracy pojazdami mechanicznymi, z powodu iluzorycznego poczucia zmęczenia spędza czas wolny w sposób nieaktywny oraz stosuje dietę nieregularną, wysoko przetworzoną i kaloryczną. Z drugiej strony, promowanie przez media zdrowego stylu życia bogatego w aktywność fizyczną i pełnowartościową żywność oraz rozpowszechniane ideały wysportowanego, szczupłego ciała ustrzegają przed podejmowaniem działań, które mogą prowadzić do niebezpiecznego zwiększenia masy ciała. W przestrzeni mediów społecznościowych promowane są wizerunki zadowolonych i umięśnionych influencerów prowadzących aktywny styl życia oraz poświęcających czas na racjonalne odżywianie. Zestawienie ze sobą powyższych nurtów w dzisiejszych realiach skłania do refleksji nad rzeczywistą skalą problemu, jakim jest nadwaga i otyłość. Który styl życia jest reprezentatywny w populacji? Czy zachowania podejmowane przez influencerów skutecznie inspirują społeczeństwo do prowadzenia zdrowego stylu życia? W tym artykule omówiona zostanie kwestia nadmiernej tkanki tłuszczowej, przyczyny i skutki psychofizyczne nadwagi i otyłości, statystyki dotyczące tego problemu, a także poruszona zostanie kwestia efektywności profilaktyki i leczenia.

Nadwagę i otyłość zaliczyć można do grupy chorób cywilizacyjnych czyli chronicznych schorzeń niezakaźnych, które stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka. W celu oceny stopnia tych zaburzeń zdrowotnych stosuje się siatki centylowe, wskaźnik masy ciała BMI lub, w rzadkich przypadkach, tzw. fałdomierze[1]. Powszechnie stosowaną metodą badania skali problemu, którą rekomenduje także Światowa Organizacja Zdrowia jest wskaźnik masy ciała BMI rozumiany jako iloraz masy rzeczywistej (przedstawionej w kilogramach) i kwadratu wzrostu (ujętego w metrach). Wartości wskaźnika pomiędzy 20 a 25 są postrzegane jako odpowiednie. Gdy wskaźnik BMI znajduje się w granicach 25-30 rozpoznaje się nadwagę, natomiast gdy przyjmuje wartości powyżej 30 diagnozuje się otyłość. W populacji występują dwa rodzaje otyłości: prosta – na którą wpływa sposób odżywiania się i uwarunkowanie genetyczne (tempo przemiany materii w rodzinie) – oraz wtórna – wynikająca z chorób przewlekłych lub sposobu leczenia ich. U osób dorosłych otyłość stwierdza się w momencie, gdy ilość tkanki tłuszczowej jest większa niż 30% oczekiwanej masy ciała w przypadku kobiet lub 25% stosownej masy ciała jeśli chodzi o mężczyzn. Stwierdzenie choroby u dzieci zależy od wieku i płci. W 1997 Światowa Organizacja Zdrowia uznała otyłość za problem w skali epidemii oraz za jedno z kluczowych zagrożeń dla zdrowia i życia człowieka[2]. Z badania przeprowadzonego w 2016 przez tę organizację wynika, że problem otyłości zwiększył się niemalże trzykrotnie od roku 1975, 1.9 miliardów osób (39% światowej populacji dorosłych) powyżej 18. roku życia cierpi na nadwagę, a 650 milionów z nich (13% światowej populacji dorosłych) jest otyłych. Jeżeli chodzi o dzieci i młodzież w wieku 5-19 lat okazuje się, że ponad 340 milionów waży zbyt dużo lub choruje na otyłość. Z badań polskich przeprowadzonych w 2016 roku przez NCD Risk Factor Collaboration wynika, że 53% dorosłych kobiet i 68% dorosłych mężczyzn cierpi na nadwagę, a 23% kobiet i 25% mężczyzn choruje na otyłość. Jeżeli chodzi o młodych – poniżej 20. roku życia – wyniki badań sugerują, że nadwagę ma 20% dziewczyn i 31% chłopaków, natomiast na otyłość cierpi 5% młodych dziewcząt i 13% chłopców[3].

Z raportu Światowej Organizacji Zdrowia wynika, ze główną przyczyną nadwagi i otyłości jest nierównowaga energetyczna między kaloriami przyjmowanymi i zużywanymi. Brak tego balansu spowodowany jest zwiększonym spożyciem wysoko kalorycznej żywności bogatej w tłuszcze i cukry oraz zwiększeniem stopnia nieaktywności fizycznej2. Z perspektywy chemicznej, do nadmiernego przyrostu wagi prowadzi rozregulowanie funkcjonowania ośrodka głodu i sytości, który znajduje się w mózgu (w podwzgórzu, układzie limbicznym, węchomózgowiu i w korze mózgu). Ośrodki te informowane są przez związki chemiczne (np. cukry, tłuszcze, białka) oraz przez neuroprzekaźniki o stanie nasycenia organizmu. Łaknienie pobudza przede wszystkim noradrenalina, a hamuje je serotonina i dopamina1. Rozregulowane funkcjonowanie tych systemów, spowodowane różnymi czynnikami, może prowadzić do nieprawidłowego nadmiernego przyrostu masy ciała.

Cierpienie na nadwagę lub otyłość niesie za sobą poważne skutki, przede wszystkim w obszarze zdrowia fizycznego. Problem nadmiernej masy ciała zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia chorób sercowo naczyniowych takich jak zawał serca i choroba niedokrwienna serca, cukrzycy, zaburzeń układu mięśniowo-szkieletowego (w szczególności postępującej choroby stawów), a także nowotworów (atakujących m.in. endometrium, piersi, jajniki, prostatę, wątrobę, pęcherzyk żółciowy, nerki, czy okrężnicę)2. Otyłość wydaje się szczególnie niebezpieczna u dzieci i młodzieży – wynika to z faktu, iż im dłużej organizm obciążony jest tymi problemami, tym poważniejsze powikłania mogą z nich wyniknąć. Wyjątkowo groźnym rodzajem otyłości – szczególnie wśród osób młodych – wydaje się typ brzuszny, który charakteryzuje centralne kumulowanie się tłuszczu. Może prowadzić on do podwyższonego ciśnienia tętniczego, miażdżycy i problemów z sercem, a także rozwinięcia się zespołu metabolicznego. Nadwaga i otyłość u dzieci stanowi także szczególne zagrożenie dla rozwoju kształtującego się układu kostno-stawowego, co prowadzi do wad postawy. Ponadto, nadmierna waga może powodować zaburzenia miesiączkowania i dojrzewania płciowego u młodych osób, co w wielu przypadkach prowadzi do problemów intymnych w dorosłym życiu[4].

Niestety, problemy z nadmierną masą ciała mają także konsekwencje psychiczne i społeczne. Jak wynika z analizy polskich badaczy[5], osoby o nadmiernej wadze postrzegane są jako mniej atrakcyjne oraz bywają stygmatyzowane – stają się ofiarami wyzwisk, a nierzadko doświadczają również ostracyzmu czyli odizolowania od grupy. Ponadto, osobom otyłym przypisywana jest większa reaktywność emocjonalna nieadekwatna do sytuacji. Jeżeli chodzi o konsekwencje w życiu zawodowym, zgodnie z wynikami badania Larkin i Pines, ludzie o nadmiernej masie ciała doświadczają trudności w znalezieniu pracy oraz dyskryminacji – słownej, a także finansowej – ze strony pracodawców[6][7]. Inne badania wykazały, że osoby z wyjątkowo rozwiniętą otyłością otrzymują mało wsparcia społecznego, a także rzadziej wychodzą do publicznych miejsc kulturalnych takich jak kina, czy teatry5. Może wynikać to z poczucia wstydu i przekonania o byciu ocenianymi przez otoczenie. W obszarze przyglądającym się psychologicznym konsekwencjom nadwagi i otyłości odkryto, że kobiety o wyższym BMI częściej chorowały na depresję i doświadczały myśli samobójczych niż inni badani. Co ciekawe, w jednym z badań wykazano, iż nadwaga i otyłość związane są z występowaniem choroby dwubiegunowej, w przeciwieństwie do niedowagi, która skorelowana była z zaburzeniem jednobiegunowym. Jak więc widać, wyniki nie wskazują na jednoznaczny, prostoliniowy związek nadwagi i otyłości z zaburzeniami nastroju. Co więcej, warto pamiętać, iż problemy psychiczne z tej grupy mogą być związane z nadmierną wagą w sposób pośredni. Mogą one wynikać z ostracyzmu społecznego i stygmatyzacji, które prowadzą do pojawiania się do poczucia wykluczenia i obniżonej samooceny, a w konsekwencji mogą przyczyniać się do rozwoju zaburzeń nastroju. Do ciekawych wniosków psychologicznych związanych z nadwagą i otyłością doszli badacze poznawczy zajmujący się zagadnieniem poczucia własnej skuteczności. Pojęcie to, wprowadzone przez Alberta Bandurę oznacza przekonanie osoby co do własnych możliwości poradzenia sobie z wyzwaniami, jaki stawia przed nimi otoczenie. Okazuje się, że osoby z nadmierną wagą często doświadczają poczucia braku kontroli i wpływu na różne życiowe sytuacje. Może wynikać to z ich trudnych doświadczeń związanych z bezskutecznymi próbami zmiany nawyków żywieniowych, czy częstotliwości angażowania się w aktywność fizyczną. Nieudane próby prowadzą także do nieprzyjemnych konsekwencji emocjonalnych takich jak poczucie winy, żalu i wstydu. Niestety, z nadwagą i otyłością mogą współwystępować również zaburzenia odżywiania takie jak zespół napadowego objadania się, do którego przyznało się 30% badanych o nadmiernej wadze w pewnym badaniu, syndrom jedzenia nocnego, czy bulimia.

Jak widać, w kontekście osób młodych nadwaga i otyłość stanowić mogą problem nie tylko zdrowotny prowadzący do wielu niebezpiecznych powikłań w dorosłym życiu, ale także problem psychologiczny. Warto zaznaczyć, iż opisany wcześniej ostracyzm, wyśmiewanie, wyzywanie, stygmatyzacja i izolowanie osób z nadwagą lub otyłością jest prawdopodobnie szczególnie nasilony właśnie u młodzieży i osób w okresie dorastania. To w tym okresie ludzie mają szczególną tendencję do tworzenia grup, natomiast na poziomie jednostkowym każda osoba buduje swoją tożsamość między innymi w oparciu o akceptację rówieśników. Nieakceptowanie młodych osób z nadmierną masą ciała przez otoczenie może więc prowadzić do poważnych problemów psychologicznych w obszarze emocjonalnym i poznawczym.

Zgodnie z przedstawionymi wynikami badań, mimo promowania zdrowego i aktywnego stylu życia w przestrzeni publicznej, problem nadwagi i otyłości wciąż istnieje. Warto podkreślić, iż niezdrowe nawyki żywieniowe i powiązane z aktywnością fizyczną mogą być kształtowane już w młodości. Ich skutki widoczne są bardzo szybko, w bardzo młodym wieku oraz prowadzą do pośrednich problemów fizycznych i psychologicznych, które zaburzają zdrowy rozwój młodzieży. W związku z realnością problemów nadmiernej masy ciała, także w młodej części społeczeństwa, oraz długoterminowych skutków, jakie wynikają z tych kwestii, państwo, organizacje oraz pojedyncze jednostki powinny podejmować działania prewencyjne w celu zapobiegania rozprzestrzenianiu się epidemii otyłości. Według Światowej Organizacji Zdrowia najprostszymi krokami, jakie mogą podejmować jednostki są: zmniejszenie ilości przyjmowanych tłuszczów i cukrów (w szczególności przetworzonych), wzmożenie spożycia owoców i warzyw, a także produktów pełnoziarnistych i orzechów oraz angażowanie się w regularną aktywność fizyczną (dzieci – 60 minut dziennie; dorośli – 150 minut w tygodniu)2. Co ważne, interwencje powinny zostać podjęte także na poziomie systemowym. Zdaniem ekspertów, władze oraz przedsiębiorstwa powinny dbać o to, by zdrowe produkty żywieniowe były dostępne, niedrogie i atrakcyjne, w szczególności dla osób o niższych zarobkach. Dodatkowo, organizacje powinny podejmować działania inspirujące i nakłaniające klientów do aktywności fizycznej. Co ważne, kampanie społeczne i marketingowe, by osiągnąć zadowalającą skuteczność, powinny być skrupulatnie zaplanowane – zgodnie z wiedzą psychologiczną na temat motywacji społeczeństwa  do podejmowania wymagających wysiłku działań – a także prezentować się atrakcyjnie i przekonująco. Warto pamiętać także o tym, iż po każdej zorganizowanej kampanii należy przeprowadzić odpowiednie pomiary w celu zbadania skuteczności podjętych działań. Jedynie kompleksowe i wielopoziomowe działania w celu zapobieganiu nadwadze i otyłości mogą uzyskać satysfakcjonującą skuteczność i zatrzymać nieustannie postępującą epidemię nadmiernej wagi.

[1] SIKORSKA-WIŚNIEWSKA, Grażyna. Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2007, 6.55: 71-80.

[2] https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight

[3] https://ezdrowie.gov.pl/portal/home/zdrowe-dane/raporty/cukier-otylosc-konsekwencje-przeglad-literatury-szacunki-dla-polski

[4] PRZYBYLSKA, Daria; KUROWSKA, Maria; PRZYBYLSKI, Piotr. Otyłość i nadwaga w populacji rozwojowej. Hygeia public health, 2012, 47.1: 28-35.

[5] JURUĆ, Agata; BOGDAŃSKI, Paweł. Otyłość i co dalej? O psychologicznych konsekwencjach nadmiernej masy ciała. In: Forum Zaburzeń Metabolicznych. 2010. p. 210-219.

[6] LARKIN, Judith Candib; PINES, Harvey A. No fat persons need apply: Experimental studies of the overweight stereotype and hiring preference. Sociology of work and occupations, 1979, 6.3: 312-327.

[7] SARLIO-LÄHTEENKORVA, Sirpa; SILVENTOINEN, Karri; LAHELMA, Eero. Relative weight and income at different levels of socioeconomic status. American Journal of Public Health, 2004, 94.3: 468-472.