Według OECD w Polsce do maja 2020 roku wykształciło się 23 tys. medyków, którzy opuścili ojczyznę i pracują w krajach zachodnich. Z raportu UEK wynika natomiast, że aż 15 % lekarzy zamierzało odejść z polskiego rynku pracy po pandemii [1]. W pierwszym kwartale tego roku w izbach lekarskich złożono prawie 200 wniosków dotyczących wystawienia zaświadczenia potrzebnego do otrzymania zatrudnienia za granicą. W kontekście medialnych doniesień dotyczących niepokojących danych na temat emigracji kadry medycznej do innych krajów warto przyjrzeć się jakości życia młodych medyków w Polsce. W interesie całego narodu jest aby w Polsce było jak najwięcej jak najbardziej zadowolonych lekarzy, ponieważ trudno zaprzeczyć faktowi, że efektywność leczenia zależy również od stanu psychofizycznego osoby leczącej.

Próba oceny jakości życia
Jakość życia to zagadnienie interdyscyplinarne nauk społecznych, nauk o zdrowiu oraz nauk medycznych (jakość życia uwarunkowana zdrowiem). Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w swoich wieloośrodkowych badaniach definiuje jakość życia jako „postrzeganie przez jednostkę swojej pozycji życiowej, w kontekście kultury i systemu wartości, w których jednostka żyje oraz w odniesieniu do jej celów, oczekiwania, standardy i obawy” [2]. Chociaż WHO określiła, czym jest jakość życia, nie ustaliła minimalnego poziomu jakości życia, biorąc pod uwagę wiek, płeć, zawód i kulturę. Pomimo faktu, że pomiar jakości życia jest trudny, jako że jego ocena jest indywidualna, subiektywna i tymczasowa, badacze coraz częściej starają się zebrać wystarczająco dużo obiektywnych danych, aby dokonać porównania jakości życia między różnymi grupami ryzyka.

Kilka lat temu Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej zleciło stworzenie raportu dotyczącego warunków i jakości życia Polaków [3]. Autorzy pracy wyodrębnili osiem wymiarów jakości życia i porównali 39 grup zawodowych. Projekt uwzględnił w jednym badaniu wszystkie ważne aspekty życia poszczególnych gospodarstw domowych i ich członków – zarówno ekonomiczne (np. dochód, zasobność materialną, oszczędności, kredyty), jak i pozaekonomiczne (np. edukację, leczenie, sposoby radzenia sobie z kłopotami, stres, dobrostan psychiczny, styl życia, zachowania patologiczne, uczestnictwo w kulturze, korzystanie z nowoczesnych technologii komunikacyjnych i wiele innych). Złożoność badania pokazuje jak trudno jest określić esencję tego, czym jest jakość życia.

Niektóre z badań dotyczą jakości życia samych lekarzy. Jedna z ciekawych pozycji objęła grupę lekarzy rezydentów, absolwentów Wydziału Lekarskiego Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego [4]. Opracowano autorski kwestionariusz, który dotyczył dwóch obszarów związanych z pozytywnymi i negatywnymi aspektami oceny jakości życia. Do pozytywnych obszarów oceny jakości życia zaliczono ogólny dobrostan psychiczny (mierzony na podstawie oceny poczucia szczęścia, oraz zadowolenia z poszczególnych dziedzin życia takich jak wymiar społeczny, materialny, środowiskowy oraz zdrowotny). Negatywny obszar oceny jakości życia został zbadany pod kątem stresu życiowego – zdrowotnego, finansowego i wynikającego z pracy zawodowej, strategii radzenia sobie z problemami i trudnościami, zachowań autodestrukcyjnych, w tym picia alkoholu i palenia papierosów. Większość badanych, oceniając swoje życie w ciągu ostatnich dwóch tygodni deklarowało, że są „bardzo szczęśliwi” lub „dosyć szczęśliwi”. Lekarze rezydenci jako przyczyny szczęścia najczęściej wymieniali rodzinę, wykształcenie, możliwość zaspokojenia potrzeb żywnościowych oraz perspektywy na przyszłość. Szczegółowa analiza stresu życiowego pokazała, że badani lekarze prezentowali niższy niż Polacy ogółem poziom stresu zdrowotnego, a wyższy od wszystkich porównywanych grup stres związany z pracą zawodową. Uważa się, że stres zawodowy może zwiększać ryzyko choroby wieńcowej, nadciśnienia tętniczego, a także otyłości oraz depresji. Zaobserwowano, że jest on powiązany z występowaniem niekorzystnych zjawisk zdrowotnych, takich jak zespół przewlekłego zmęczenia oraz wypalenie zawodowe. Oprócz zwiększonego stresu zawodowego, lekarze w szpitalach są narażeni na wiele innych czynników ryzyka, w tym biologicznych, chemicznych oraz psychospołecznych, które mogą mieć znaczący wpływ na ich jakość życia. Charakter pracy, długie zmiany oraz dyżury w godzinach nocnych również mogą mieć potencjalny niekorzystny wpływ na zdrowie pracowników. Ze strategii radzenia sobie z trudnościami, lekarze najczęściej stosowali strategie zadaniowe, a rzadziej emocjonalne. 16% badanych lekarzy deklarowało, że systematycznie pali papierosy, a 7% przyznało, że w trudnej sytuacji sięga po alkohol. Szczegółowa analiza różnic pokazała, że badani lekarze palili mniej papierosów niż porównywane grupy, a po alkohol w kłopotach sięgali równie często, jak inni [3].

Skutki uboczne edukacji medycznej
Badania wykazały, że edukacja medyczna jest niebezpieczna dla zdrowia studentów [5] i tworzy środowisko psychologicznej toksyczności. Dostanie się na studia medyczne ma wpływ na zdrowie i jakość życia studenta, ponieważ wymaga adaptacji i zmiany stylu życia. Zagraniczne badania przeprowadzone na studentach medycyny wykazały, że uczestnicy pierwszego roku studiów medycznych mają deficyt godzin snu, aktywności fizycznej i interakcji społecznych. Stres związany ze studiowaniem medycyny jest związany z dużą rywalizacją, brakiem czasu wolnego i napięciem psychicznym spowodowanym pośrednim doświadczaniem ludzkiego cierpienia, współprzeżywaniem wraz z pacjentami ich chorób oraz odczuwaniem straty [6]. Studenci medycyny są narażeni na wyższy poziom stresu w porównaniu z innymi młodymi ludźmi w tym samym wieku na innych kierunkach studiów. Mają też wyższy wynik senności w ciągu dnia. Metaanaliza z 2016 roku [7] wykazała, że depresja dotyka prawie jedną trzecią studentów medycyny na całym świecie. Jeszcze bardziej niepokojącym jest fakt, iż wskaźniki leczenia depresji są stosunkowo niskie, co dowodzi pewnego rodzaju stygmatyzacji tej choroby i braku wypracowanych odpowiednich mechanizmów jej przezwyciężania. Obecne odkrycia sugerują, że uniwersytety medyczne i instytucje zdrowia publicznego powinny oferować programy wczesnego wykrywania i zapobiegania depresji oraz interwencje w przypadku pojawienia się depresji wśród studentów medycyny przed ukończeniem studiów.

W badaniu “What do medical students think about their quality of life? A qualitative study” [8] studenci medycyny podzielili się swoimi obserwacjami dotyczącymi studiów medycznych. Zapytani o subiektywne czynniki podwyższające jakość ich życia wymienili m.in. wsparcie ze strony nauczycieli oraz udział w projektach społecznych i badaniach naukowych. Deklarowali oni, że wymienione czynniki podwyższają ich samoocenę i użyteczność w wypełnianiu swojej roli społecznej. Wśród czynników negatywnych wymienili: niewykwalifikowanych nauczycieli i koordynatorów, zajęcia prowadzone przez osoby z nieodpowiednim podejściem do studentów, bycie pod presją lub nadużycia moralne ze strony kolegów z klasy. Uczestnicy opisali również różne strategie radzenia sobie ze stresem i poszukiwania równowagi podczas studenckiej codzienności. Obejmowały one uprawianie sportu i zajęcia rekreacyjne, takie jak chodzenie do kina, oglądanie telewizji, słuchanie muzyki, czytanie lub nauka innych języków, studiowanie filozofii, szukanie sensu życia poprzez religię oraz spotykanie się z przyjaciółmi w celu wspólnego spędzania czasu. Uczestnicy szukali wsparcia w rozmowach i dyskusjach z rodziną, przyjaciółmi i nauczycielami.
Niestety istnieją również mniej pożądane sposoby radzenia sobie ze stresem. Nadmierne spożycie alkoholu jest nadal jednym z najtrudniejszych problemów w środowisku studenckim. Wyniki pracy zatytułowanej „Picie alkoholu jako sposób radzenia sobie ze stresem u studentów kierunków medycznych” [9], przeprowadzonej przez pracowników Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, wykazały, że studenci przejawiają skłonności do ryzykownego i szkodliwego picia alkoholu. Najczęstszą motywacja do picia studentów kierunków medycznych okazało się „radzenie sobie ze stresem” (52% studentów kierunku lekarskiego, 58% studentów stomatologii, 52% studentów dietetyki). Niektóre z teorii zachowań problemowych głoszą, że takie zachowania są częścią normalnego rozwoju młodego człowieka i stanowią nieodłączną część przejścia do etapu dorosłości. Niemniej jednak wydaje się, że przymykanie oka na niektóre studenckie wybryki powinno iść w parze z edukacją na temat adaptacyjnych sposobów radzenia sobie ze stresem. Odpowiednie techniki radzenia sobie z emocjami oraz dbanie o własne zdrowie są konieczne do czerpania satysfakcji z pracy w danym środowisku. Znajomość czynników wpływających na jakość życia uczniów podczas szkolenia medycznego ułatwia promocję zdrowia i wsparcie psychopedagogiczne. Jest to również ważne przy projektowaniu programu nauczania.
Obiecującym może być fakt, że ostatnimi czasy coraz bardziej popularna staje się nowa dziedzina medycyny – medycyna stylu życia. Medycyna stylu życia to nic innego jak świadome dbanie o codzienne nawyki w celu redukowania ryzyka rozwoju chorób przewlekłych w przyszłości, eliminowania większości przedwczesnych zgonów oraz redukowania kosztów opieki zdrowotnej. Do zachowań niezwykle ważnych w kontekście zdrowia należą aktywność fizyczna, zdrowa dieta, higiena snu, zaprzestanie palenia tytoniu, niespożywanie nadmiernej ilości alkoholu, tworzenie i utrzymywanie relacji, radzenie sobie ze stresem oraz umiejętność uzyskiwania wsparcia ze swojego środowiska. Zaznajamianie pacjentów ze strategiami zmiany zachowania w tych newralgicznych obszarach może pomóc im wyrobić trwałe zdrowe nawyki. Na niektórych uczelniach, m. in w Wielkiej Brytanii oraz na Litwie, medycyna stylu życia stała się już elementem kształcenia przyszłych lekarzy. Raport z 2017 roku [10] z uniwersytetu medycznego w Jerozolimie opisuje rozwój i proces rozpowszechniania 58- godzinnego programu nauczania medycyny stylu życia na uniwersytecie Hebrajskim w latach 2010-2014. W podsumowaniu raportu można przeczytać, że studenci postrzegali nowy przedmiot jako ważny element zawodowej roli lekarza i byli gotowi zgłębiać tematykę przedmiotu zarówno ze względów zawodowych jak i prywatnych. Autorzy raportu zalecają dziekanom szkół medycznych rozważenie opracowania podobnych inicjatyw będących kluczowym elementem strategii prewencyjnej w polityce zdrowotnej.

Podsumowując, jakość życia młodych medyków pozostawia wiele do życzenia na całym świecie. System edukacji wymagający od młodych ludzi poświęcenia dużych nakładów energii oraz czasu odbija się negatywnie na zdrowiu studentów. Naukowcy z wielu środowisk rekomendują wprowadzenie do programu nauczania przedmiotu, który uświadomiłby młodych adeptów sztuki lekarskiej jak dbać nie tylko o zdrowie pacjentów, ale także o ich własne. Medycyna stylu życia jest bardzo obiecującą dziedzina medycyny, która swój rozkwit zdaje się mieć dopiero przed sobą. Promocja zdrowia w środowisku studentów kierunku lekarskiego powinna zaowocować zwiększonym poziomem jakości ich życia w przyszłości.

Bibliografia

[1] Beata Buchelt B., Kowalska-Bobko I. Zarządzanie zasobami ludzkimi w systemie ochrony zdrowia w czasach pandemii. Centrum Polityk Publicznych. Kraków, 2020.[2] WHOQOL Group. The World Health Organisation quality of life assessment (WHOQOL): Position paper from the world health organisation. Soc. Sci. Med. 1995; 41: 1403–1409.[3] Czapiński J, Panek T, Raport Diagnoza społeczna 2015. Warunki i Jakość życia Polaków. Warszawa, 2015.[4] Walkiewicz M, Tartas M, et. al. Jakosc zycia lekarzy rezydentów – absolwentów Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego. Ann. Acad. Med. Gedan. 2013; 43; 89-102.[5] Paro HB, Morales N, et. al. Health-related quality of life of medical students. Med Educ 2010; 44(3);227–235. doi:10.1111/j.1365-2923.2009.03587.x[6] Dezee K, Corriere M, et.al. What does a good lifestyle mean to you? Perspectives of 4th-year US medical students with military service obligations in 2009. Teach Learn Med. 2012; 24(4);292–297.[7] Puthran R, Zhang MW, Tam WW, Ho RC. Prevalence of depression amongst medical students: a meta-analysis. Med Educ. 2016 Apr;50(4):456-68. doi: 10.1111/medu.12962. PMID: 26995484.[8] Tempski P, Bellodi PL, Paro HB. et al. What do medical students think about their quality of life? A qualitative study. BMC Med Educ. 2012; 12, 106. https://doi.org/10.1186/1472-6920-12-106.[9] Bryl N, Czarnecka-Iwańczuk M, Romanowska M, et. al. „Picie alkoholu jako sposób radzenia sobie ze stresem u studentów kierunków medycznych” Psychiatr. Pol. 2020; 54(2): 265–277. https://doi.org/10.12740/PP/99029[10] Polak R, Finkelstein A, et. al. Medical students as health coaches: Implementation of a student-initiated Lifestyle Medicine curriculum. Israel journal of health policy research. 2017; 6(1), 42. https://doi.org/10.1186/s13584-017-0167-y