W wydanej w 1967 r. powieści „Sto lat samotności” Gabriel GarcÍa Márquez napisał, że „plemiona skazane na sto lat samotności nie mają już drugiej szansy na ziemi”. Nie mają drugiej szansy, ponieważ samotność izoluje i zawiera w przeszłości. Wywołuje stagnację i zamyka drzwi do przyszłości.

Samotność istniała od zawsze. Nie zmienia to jednak faktu, że obecne czasy wyjątkowo sprzyjają temu zjawisku. Wzrastające tempo życia oraz osłabienie więzi społecznych sprawia, że „plemię skazane na samotność” coraz bardziej się rozrasta. Z roku na rok coraz więcej osób – w szczególności ludzi młodych[1] –  zmaga się z samotnością.

Pandemia koronawirusa i wiążąca się z nią długoterminowa izolacja istotnie pogłębiła zjawisko samotności. Stała się ona jak gdyby równoległą epidemią, która jednak – w przeciwieństwie do pandemii COVID-19 – nie stanowi przedmiotu tak intensywnego zainteresowania władz. Tymczasem u osób młodych, znajdujących się w decydującej fazie rozwoju własnej osobowości, relacji interpersonalnych i kluczowych kompetencji społecznych, stanowi ona bardzo poważne zagrożenie[2].

Pojęcie samotności

W literaturze przedmiotu, samotność bywa definiowana jako: „nieprzyjemne doświadczenie pojawiające się wówczas, gdy sieć relacji społecznych danej osoby jest w jakiś istotny sposób – tj.  ilościowo lub jakościowo – niewystarczająca”[3] bądź jako „dostrzeganie rozbieżności pomiędzy pożądaną a rzeczywistą siecią relacji danej osoby”[4]. Możliwa jest zatem sytuacja, w której osoba otoczona szerokim kręgiem znajomości będzie czuła się bardziej samotna niż osoba mająca wokół siebie niewiele osób, ale za to posiadająca z nimi silniejsze więzy.

Samotność może być zjawiskiem chronicznym lub przejściowym. Jak pokazują badania, źródła samotności mają w połowie charakter dziedziczny, a w połowie środowiskowy[5]. Czynnikiem, który odróżnia samotność od tęsknoty czy pustki związanej z brakiem konkretnej osoby jest poczucie bycia niechcianym, niezauważanym bądź odrzucanym przez otoczenie w ogólności[6]. Ponadto, odczuwanie samotności ma charakter subiektywny. Nie jest zatem tym samym zjawiskiem co izolacja społeczna, definiowana jako obiektywny brak lub bardzo mała ilość relacji z innymi ludźmi[7].

Fizyczne i psychiczne konsekwencje zjawiska samotności

Jak wskazują badania, poczucie samotności wykazuje zauważalną korelację z przedwczesną śmiertelnością[8] oraz szerokim wachlarzem poważnych problemów fizycznych i emocjonalnych, takich jak choroby serca[9], depresja (osoby samotne 7 razy częściej wykazują objawy średniej lub ciężkiej depresji)[10], stany lękowe, zaburzenia osobowości, psychozy[11], otyłość, nadużywanie alkoholu lub substancji psychoaktywnych albo przemoc w rodzinie[12]. Warto jednak wspomnieć, że kierunek przyczynowości pomiędzy samotnością a wyżej wymienionymi schorzeniami psychicznymi – w szczególności depresją –  nie jest jasny[13].  Wiemy natomiast, że zależność pomiędzy samotnością a depresją ma charakter nieaddytywny wzmacniający.

Biorąc pod uwagę, że samotność dopada osoby młode w kluczowej dla nich fazie rozwoju życiowego, samotność silnie rzutuje także na rozwój ich osobowości, prowadząc do obniżenia funkcji poznawczych[14], a tym samym obniżenia szansa na zdobycie dobrej edukacji i satysfakcjonującego zatrudnienia, a w konsekwencji do zwiększenia ryzyka bezrobocia oraz problemów finansowych[15]. Z tego względu, nawet izolacja społeczna o przejściowym charakterze może wywołać długotrwałe i trudne do usunięcia skutki.

Wpływ pandemii COVID-19 na rozpowszechnienie się zjawiska samotności wśród ludzi młodych

Wiele badań pokazuje, że młodzi ludzie są najbardziej narażeni na samotność spowodowaną pandemią[16]. Badania przeprowadzone w ramach projektu Making Caring Common, realizowanego na Uniwersytecie Harvarda w 2020 r. wykazały[17], że aż 61% respondentów w wieku 18-25 lat skarży się na „poważną samotność”, tj. taką, którą odczuwali często lub niemalże stale w okresie 4 tygodni poprzedzających udział w badaniu. Z kolei 43% respondentów z tej grupy wiekowej uważa, że od momentu wybuchu pandemii czują się jeszcze bardziej samotni. U 63% respondentów problem samotności  występuje łącznie z depresją bądź stanami lękowymi[18]. Według badań, poczucie samotności w czasie pandemii silniej wzrosło u osób bezrobotnych. Nie wykazuje natomiast jednoznacznego związku z takimi kwestiami, jak płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie czy status materialny[19].

Samotni młodzi ludzie są ponadto dużo bardziej narażeni na braki podstawowych form ludzkiej uwagi i emocjonalnego wsparcia. Około 50% młodych respondentów stwierdziło, że w ciągu ostatnich kilku tygodni nikt nie poświęcił więcej niż kilka minut na zapytanie ich, co słychać, ale w sposób, który sprawiłby, że poczuliby, że osobie pytającej „naprawdę zależy”. 21% samotnych młodych ludzi odpowiedziało, że nie ma w swoim życiu osób, które regularnie pytałyby ich o ważne dla nich sprawy, a 14% stwierdziło, że poza rodziną nie ma nikogo, kto by się o nich troszczył[20].

W krajach UE, sytuacja prezentuje się podobnie. Według badania opublikowanego w czerwcu 2020 r. przez Kaspersky Computer Security Company[21], w pierwszych miesiącach pandemii COVID-19, tak zwane „Pokolenie Z” (obejmujące osoby urodzone w latach 1994-2001) stanowiło najbardziej samotną grupą wiekową w Europie – samotność odczuwało prawie 70% respondentów z tej kategorii wiekowej. Z kolei według badania przeprowadzonego przez Wspólne Centrum Badawcze Komisji Europejskiej w okresie kwiecień 2020 – marzec 2021, ciągu pierwszych miesięcy pandemii (kwiecień- czerwiec 2020), odsetek osób w wieku 18-25 lat, które deklarowały poczucie osamotnienia, wzrósł prawie czterokrotnie (z  9 do 35 %)[22].

Badania przeprowadzone w Danii[23] wykazały, że podczas pandemii 1/10 młodych osób (w wieku 16-29 lat) często lub zawsze czuła się samotna. Z kolei z raportów powstałych we Francji wynika, że osoby młode są dwukrotnie bardziej narażone na poczucie osamotnienia z powodu ograniczeń związanych z pandemią niż osoby z generacji tzw. boomerów[24] oraz że, na skutek pandemii, coraz więcej studentów uniwersytetów zwraca się do uczelni o pomoc psychologiczną bądź finansową[25]. We Włoszech zaś, aż 32% respondentów w wieku 18-34 lat stwierdziło, że w czasie pandemii często doświadcza samotności[26].

Konsekwencje samotności wywołanej izolacją dla rozwoju psychofizycznego ludzi młodych

Tak istotny wpływ pandemii COVID-19 na samopoczucie młodych ludzi w dość oczywisty sposób wynika z radykalnego ograniczenia – w następstwie wprowadzonych środków sanitarnych – kontaktów społecznych młodych dorosłych. Zamknięte szkoły, uniwersytety, biura oraz brak możliwości organizowania spotkań w większym gronie sprawiają, że młodzi ludzie spędzają czas głównie we własnym domu i nie rozwijają swoich kompetencji zawodowych i społecznych. Nauka zdalna nie rekompensuje tych deficytów w sposób wystarczający. Co więcej, może ona nawet nasilać wśród młodych poczucie samotności oraz zwiększać poziom stresu[27]. To z kolei prowadzi do powstania bądź nasilenia w tej grupie wiekowej takich schorzeń i zjawisk, jak depresja, bezsenność, nerwica czy uzależnienia. Z powyższych względów, Pokolenie Z określane jest w mediach mianem „straconego pokolenia”[28].

Co ciekawe, możliwość spędzenia większej ilości czasu z rodziną oraz relatywnie szeroki dostęp do środków komunikacji elektronicznej nie stanowią dla młodych osób efektywnych środków ograniczania zjawiska samotności[29]. Wręcz przeciwnie –  konieczność permanentnego przebywania z rodziną nierzadko prowadzi do nasilenia zjawisk patologicznych. Z kolei social media z jednej strony pozwalają co prawda na nawiązywanie znajomości oraz komunikację, ale z drugiej narażają osoby młode na zjawisko hejtu oraz mogą negatywnie wpływać na samoocenę[30].

Sposoby przeciwdziałaniu zjawisku samotności młodych w czasie pandemii

Co oczywiste, nie ma jednego prostego rozwiązania problemu samotności wśród młodych. Jak zresztą wskazuje się w literaturze, nasze rozumienie przyczyn i sposobów zapobiegania zjawisku samotności w ogóle nadal jest bardzo ograniczone[31]. Ponadto, w dobie pandemii, walka z samotnością jest szczególnie trudna zważywszy na konieczność utrzymywania restrykcji sanitarnych. Tym niemniej, można wskazać dwie podstawowe ścieżki walki z samotnością[32].

Po pierwsze, konieczne jest opracowanie publicznych kampanii edukacyjnych, które dostarczą młodym ludziom informacji dotyczących przyczyn samotności, jej skutków dla zdrowia oraz strategii radzenia sobie z tym zjawiskiem, polegających w szczególności na ograniczaniu negatywnego postrzegania świata i rozwijaniu zdolności poznawczych. Ważne jest również szerokie informowanie młodych co do możliwości uzyskania profesjonalnego wsparcia psychologicznego bądź psychiatrycznego. Szczególna odpowiedzialność w tym zakresie spoczywa na nauczycielach oraz lekarzach pierwszego kontaktu, którzy – z uwagi na kontakt z młodymi nawet w czasie pandemii – są w stanie relatywnie najszybciej dostrzec ewentualne nieprawidłowości i wskazać bądź zastosować skuteczne środki pomocy.

Po drugie, jako że samotność stanowi zjawisko społeczne, wymaga ono społecznej reakcji. Bardzo istotne są zatem działania ukierunkowane na zmianę społecznego postrzegania zjawiska samotności. Trzeba mówić o powszechności tego zjawiska wśród ludzi młodych, jego przyczynach i przejawach. Nie bagatelizując znaczenia środków walki z pandemią, konieczne jest uświadamianie różnym grupom społecznym znaczenia kontaktów społecznych i więzi ludzkich, i to zarówno dla zdrowia psychicznego, jak i fizycznego.

Zakończenie

Zjawisko samotności dotyczy wszyscy grup społecznych. Podobnie wszystkich grup społecznych dotyczy nasilenie tego zjawiska w następstwie pandemii. Tym niemniej, jak pokazują badania, osoby młode stanowią grupę najsilniej dotkniętą przez samotność w okresie pandemii. Z jednej strony wynika to z faktu, że wymuszona pandemią izolacja dotknęła Pokolenie Z w okresie najbardziej newralgicznym z punktu widzenia rozwoju ich osobowości oraz kompetencji społecznych. Z drugiej strony, pandemia pozbawiła bądź znacznie ograniczyła podstawowe formy kontaktów społecznych osób młodych, takie jak szkoła, uniwersytet, aktywności pozaszkolne bądź spotkania z rówieśnikami.

Zjawisku samotności wśród młodych można i powinno się zapobiegać. Powinno się również z nim walczyć. Pod tym względem, nie do przecenienia są działania na poziomie makro, takie jak na przykład kampanie edukacyjne skierowane do ogółu społeczeństwa. Co najmniej równie istotne jest jednak udzielane sobie wzajemnie indywidualne wsparcie. Warto zatem zadać sobie pytanie, na ile dostrzegamy ludzi znajdujących się w naszym otoczeniu, ile uwagi im poświęcamy. Czy w codziennym pośpiechu jesteśmy w stanie dostrzec, że ktoś wokół nas czuje się samotny? Być może warto odezwać się do kogoś, kto w naszej ocenie może być samotny, lub do kogoś, z kim dawno nie mieliśmy kontaktu. Pandemia samotności nie musi trwać sto lat.

[1] Weissbourd, Richard, Batanova, Milena, Lovison, Virginia, and Torres, Eric, Loneliness in America. How the Pandemic Has Deepened an Epidemic of Loneliness and What We Can Do About It, Harvard Graduate School of Education, 2021, p. 6.

[2] Lee, Christine M., Cadigan, Jennifer M., & Rhew Isaac C., Increases in Loneliness Among Young Adults During the COVID-19 Pandemic and Association With Increases in Mental Health Problems. The Journal of adolescent health : official publication of the Society for Adolescent Medicine, Volume 67, Issue 5, p. 714–717.

[3] Peplau, Letitia Anne, Perlman, Daniel, Loneliness: A sourcebook of current theory, research, and therapy, 1982, Nowy Jork, John Wiley & Sons.

[4] Loneliness in the EU. Insights from surveys and online media data, JRC Science for Policy Report, European Commission, p. 7.

[5] Boomsma, Dorret I., Willemsen, Gonneke, Dolan, Conor V., Hawkley Louise C., Cacioppo John T., Genetic and environmental contributions to loneliness in adults: the Netherlands twin register study, Behav Genet, 2005, Volume 35, Issue 6, p. 745-752.

[6] Weissbourd, Richard et al., Loneliness in America…, p. 5.

[7] Loneliness in the EU…, p. 7.

[8] Holt-Lunstad Julianne, Smith Timothy B., Baker, Mark, Harris, Tyler, Stephenson, David, Loneliness and Social Isolation as Risk Factors for Mortality: A Meta-Analytic Review, Perspectives on Psychological Science, 2015, Volume 10, Issue 2, p. 227-237. Zob. także: Holt-Lunstad, Julianne et al., Social relationships and mortality risk: a meta-analytic review, PLoS medicine, Volume 7, Issue 7, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2910600/

[9] Hawkley, Louise C., and Cacioppo, John T., Loneliness matters: a theoretical and empirical review of consequences and mechanisms, Annals of behavioral medicine: a publication of the Society of Behavioral Medicine, 2020, Volume 40, Issue 2, p. 218-27.

[10] Killgore W.D., Cloonen S.A., Taylor E.C., Dailey N.S., Loneliness: A signature mental health concern in the era of COVID-19. Psychiatry Research, 2020, 290:113117.

[11] Hawkley, Louise C., Loneliness matters…, p. 218-27.

[12] Weissbourd, Richard et al., Loneliness in America…, p. 3. Zob. także: Holt-Lunstad, Julienne, The Potential Public Health Relevance of Social Isolation and Loneliness: Prevalence, Epidemiology, and Risk Factors, Public Policy & Aging Report, 2017, Volume 27, Issue 4, p. 127–130.

[13] Cacioppo John T., Hughes Mary Elizabeth, Waite Linda J., Hawkley Louise C., Thisted Ronald A., Loneliness as a specific risk factor for depressive symptoms: cross-sectional and longitudinal analyses. Psychology and Aging, 2006, Volume 21, Issue 1, p. 140-151.

[14] Shankar, Aparna, Hamer, Mark, McMunn, Anne, Steptoe, Andrew, Social isolation and loneliness: relationships with cognitive function during 4 years of follow-up in the English Longitudinal Study of Ageing, Psychosomatic Medicine, 2013, Volume 75, Issue 2, p. 61-70.

[15] Loneliness in the EU…, p. 13.

[16] Varga, Tibor et al., Loneliness, Worries, Anxiety, and Precautionary Behaviours in Response to the COVID-19 Pandemic: A Longitudinal Analysis of 200,000 Western and Northern Europeans, The Lancet Regional Health; Carstensen, Laura L., Shavit, Yochai Z., and Barnes, Jessica T., Age Advantages in Emotional Experience Persist Even Under Threat From the COVID-19 Pandemic, Psychological Science, Volume 31, Issue 11, p. 1374–85; Buecker, Susanne, Horstmann, Kai T., Krasko Julia, Kritzler, Sarah, Terwiel, Sophia, Kaiser Till, and Luhmann Maike, Changes in Daily Loneliness for German Residents during the First Four Weeks of the COVID-19 Pandemic’ Social Science & Medicine, 2020, 265:113541.

[17] Weissbourd, Richard et al., Loneliness in America…, p. 4.

[18] Ibidem, p. 8-9.

[19] Loneliness in the EU…, p. 13.

[20] Weissbourd Richard et al., Loneliness in America…, p. 7.

[21] Find your Tribe – Staying Connected to Combat Loneliness, Kaspersky Computer Security Company, 2020, https:// media.kasperskydaily.com/wp-content/uploads/ sites/86/2020/06/09142852/KAS0739-Kaspersky-Find-yourtribe-report-v3.pdf, dostęp na 25.11.2021 r.

[22] Loneliness in the EU…, p. 7.

[23] https://ventilen.dk/om-ensomhed/, dostęp na 25.11.2021 r.

[24] https://www.thedetroitbureau.com/2020/12/ford-looks-at-consumer-life-post-pandemic/, dostęp na 25.11.2021 r.

[25] https://www.bbc.com/news/world-europe-55752373, dostęp na 25.11.2021 r.

[26] https://www.ilsole24ore.com/art/pandemia-55percento-soffre-solitudine-disagio-sempre-piu-forte-i-giovani-ADPDU0y?refresh_ce=1, dostęp na 25.11.2021 r.

[27] Weissbourd, Richard et al., Loneliness in America…, p. 7.

[28] https://www.intereconomics.eu/contents/year/2020/number/4/article/covid-19-crisis-how-to-avoid-a-lost-generation.html

[29] Loneliness in the EU…, p. 22.

[30] Nobel, Jeremy, Does social media make you lonely, Harvard Health Publishing, https://www.health.harvard.edu/blog/is-a-steady-diet-of-social-media-unhealthy-2018122115600, dostęp na 25.11.2021 r.

[31] Masi, Christopher M. et al., A meta-analysis of interventions to reduce loneliness, Personality and social psychology review : an official journal of the Society for Personality and Social Psychology, 2011, Volume 15, Issue 3, p. 219-266.

[32] Weissbourd, Richard et al., Loneliness in America…, p. 8-11.