Charakterystyka uzależnienia od Internetu

W przeciągu ostatniej dekady Internet stał się nieodzownym elementem życia większości Polaków. Według badań GUS przeprowadzonych w 2020 roku, 90,4% polskich gospodarstw domowych (z osobami w wieku 16-74 lata) posiada dostęp do Internetu1. Wirtualna przestrzeń pełni wiele funkcji – jest nieograniczonym źródłem informacji, umożliwia sprawną komunikację w różnych formach (pisemnej, wideo, telefonicznej), dostarcza rozrywki i może być źródłem zarobku. Mimo, że dla wielu osób sieć jest wygodnym i efektywnym narzędziem pomagającym w codziennym życiu, dla niektórych może stać się pułapką. Już w latach 70. XX wieku badacze zaczęli zauważać pewne zachowania związane z nadmiernym i nieodpowiednim korzystaniem z wirtualnej przestrzeni. Naukowcy są zgodni co do tego, że takie użytkowanie Internetu obejmuje problematyczne korzystanie z urządzeń elektronicznych, które pochłania dużo czasu, powoduje niepokój lub upośledza funkcjonowanie osoby w ważnych dziedzinach życia. Dysfunkcyjne korzystanie z nowoczesnych technologii można określić mianem uzależnienia behawioralnego, gdyż podobnie jak inne tego typu zaburzenia, charakteryzuje się zależnością od danego zachowania i przymusem powtarzania go w celu odczucia satysfakcji2. Mimo tego, iż nadmierne korzystanie z Internetu ma wiele cech wspólnych z uzależnieniami, może być również zaliczone do zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych. Osoby dotknięte takimi zaburzeniami odczuwają silną potrzebę ciągłego wykonywania określonej czynności (kompulsje) lub przytłoczone są powtarzającymi się (obsesyjnymi) myślami. Niektórzy badacze proponują natomiast, by uzależnienie od Internetu zostało zaliczone do zaburzeń kontroli impulsów ze względu na cechy wspólne z patologicznym hazardem, czy kleptomanią3.

Ze względu na trudności z pełnym opisem i klasyfikacją problemów z korzystaniem z sieci, w oficjalnych klasyfikacjach zaburzeń psychicznych (takich jak DSM-V, czy ICD-10) nie figuruje podobne zaburzenie. Mimo to, środowisko badawcze dostrzega zagrożenia, jakie niesie ze sobą dysfunkcyjne korzystanie z nowych technologii i nieustannie przygląda mu się w badaniach. Na uzależnienie od Internetu stosuje się inne określenia takie jak: siecioholizm, nadużywanie Internetu, problematyczne użytkowanie internetu (PUI), czy Fear of Missing Out (FOMO)4. Ostatnie pojęcie tłumaczy się jako „lęk przed odłączeniem” czyli specyficzny, wszechogarniający lęk przed tym, że inni w danej chwili mogą uczestniczyć w atrakcyjnych wydarzeniach, w których osoba odczuwająca FOMO nie bierze udziału5.

Specjaliści wyróżnili różne rodzaje uzależnienia od Internetu takie jak: uzależnienie cyber-seksualne (dotyczy osób zaangażowanych w oglądanie, pobieranie i handel pornografią oraz osób aktywnych na chat-room’ach dla pełnoletnich), uzależnienie cyber-relacyjne (opisuje jednostki zaangażowane ponad normę w relacje internetowe, które stają się dla nich ważniejsze niż relacje realne), zachowania kompulsyjne (np. wirtualny hazard, czy zakupoholizm), przeciążenie informacyjne (odnosi się do osób, które kompulsywnie poszukują danych w sieci) oraz uzależnienie od komputera (dotyczy osób pochłoniętych wyjściowo zainstalowanymi grami na dysku głównym)3.

Symptomy siecioholizmu

Odchodząc od nomenklatury i klasyfikacji, warto skupić się na objawach, które mogą świadczyć o tym, że dana osoba doświadcza trudności związanych z nadmiernym użytkowaniem Internetu. Zdaniem ekspertów, aby mówić o uzależnieniu behawioralnym, u danej osoby należy zaobserwować trzy z sześciu głównych objawów, które utrzymują się w czasie. Tymi symptomami są: silne pragnienie lub przymus wykonywania danej czynności, trudności w kontrolowaniu rozpoczęcia, przebiegu i czasu trwania konkretnego zachowania, fizjologiczne objawy odstawienia (takie jak nerwowość, rozkojarzenie), stwierdzenie tolerancji (kiedy, aby uzyskać pożądany efekt, należy coraz intensywniej angażować się w zachowanie), zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności (co rozumiane jest jako utrata dotychczasowych zainteresowań i pasji) oraz stwierdzenie schematu powtarzania zachowania przez osobę, mimo ewidentnej jego szkodliwości6.

Według badań, najbardziej charakterystycznym symptomem uzależnienia od wirtualnego świata jest nadmierny, a niekonieczny czas spędzany w przestrzeni online. Ilość tego czasu różni się w badaniach – niektóre raportują, że osoba uzależniona poświęca przeciętnie 27 godzin tygodniowo na czynności niezwiązane z pracą, czy edukacją w Internecie. Inne badania donoszą natomiast, że osoby z siecioholizmem spędzają online około 8,5 godzin tygodniowo. Wydaje się, że równie ważnym symptomem, obok czasu, jest ilość cierpienia i stopień upośledzenia funkcjonowania, do jakiego prowadzi problematyczne użytkowanie Internetu. Osoby uzależnione skarżą się także na trudności interpersonalne, rodzinne (szczególnie poważne problemy w związkach partnerskich i małżeństwach) i zawodowe w związku z nadmiernym korzystaniem z sieci. W pewnym badaniu osoby spędzające od 20 do 80 godzin w cyberprzestrzeni przyznały, że ich uzależnienie prowadzi do problemów z zasypianiem, bezsenności i rezygnacji z ćwiczeń fizycznych. U niektórych badanych zdiagnozowano podwyższone ryzyko dolegliwości somatycznych takich jak zespół cieśni kanału nadgarstka, przemęczenie kręgosłupa oraz oczu7.

Mechanizm uzależniania się od przestrzeni wirtualnej

Istnieje kilka teorii wyjaśniających proces powstawania uzależnienia. Jedną z koncepcji jest propozycja neurobiologiczna. Uzależniające zachowania charakteryzuje ciągłe pragnienie osiągnięcia subiektywnie przyjemnego stanu przez osobę, która je wykonuje. Za takie poczucie przyjemności odpowiadają dwa układy neuroprzekaźnikowe w mózgu – układ dopaminergiczny (zwany „układem nagrody”) i układ serotoninergiczny (nazywany „układem kary”).  Korzystanie z Internetu wpływa na funkcjonowanie opisanych powyżej układów oraz na równowagę wyzwalanych hormonów: dopaminy i serotoniny. Badania nad aktywnością mózgu wykazały, że użytkowanie przestrzeni wirtualnej wiąże się ze zmianami w układzie nagrody oraz z utratą kontroli. Okazało się, że korzystanie z Internetu związane jest ze zwiększonym uwalnianiem dopaminy (tak, jak w przypadku zażywania narkotyków) oraz, że mózgowe mechanizmy kontroli, hamowania i nagradzania u osób uzależnionych nie funkcjonują poprawnie. Z czasem, jak użytkowanie Internetu się zwiększa, system dopaminergiczny staje się coraz mniej wrażliwy, co oznacza, że aby go wzbudzić i doświadczyć uczucia przyjemności, należy zwiększyć ilość zachowań, które ten układ pobudzają. W tym przypadku taką grupą czynności są te, związane z korzystaniem z sieci. W ten właśnie sposób tworzy się uzależnienie8.

Inne wyjaśnienie rozwoju uzależnienia od Internetu odnosi się do koncepcji „Ja w sieci”. Dzięki przestrzeni wirtualnej, Internauci mogą stworzyć własne „Ja Idealne”, które jest ich zdaniem atrakcyjniejsze niż „Ja Rzeczywiste”. Wykreowana tożsamość wydaje się być nieograniczona zasadami, funkcjonująca z łatwością, swobodna, „luźna” i bezkarna. W przestrzeni wirtualnej zanikają wymagania środowiska społecznego w stosunku do osoby, co sprzyja wygodnemu, mniej stresującemu działaniu.

Trzecie wyjaśnienie uzależnienia od Internetu skupia się wokół potrzeby emocjonalnego wsparcia, jakiej doświadczają osoby skłonne do nadużywania sieci. Tacy Internauci spostrzegają środowisko online jako medium, które jest w stanie w prosty sposób zapewnić im takie wsparcie – w przeciwieństwie, do świata realnego, gdzie trudniej jest otrzymać emocjonalną pomoc9.

Nadużywanie Internetu przez młodych podczas pandemii Covid-19

Zarysowawszy kontekst uzależnienia od przestrzeni online w zakresie istoty problemu, symptomów i procesów prowadzących do powstania zaburzenia, należy przejść do siecioholizmu w grupie osób młodych podczas światowej epidemii koronawirusa.

Obecna pandemia stwarza niemal idealne warunki do rozwinięcia się uzależnienia od Internetu w grupie młodych osób. Po pierwsze, nakaz ograniczania kontaktów w świecie rzeczywistym spowodował przeniesienie wielu relacji młodzieży, szczególnie tych z rówieśnikami, do świata wirtualnego. Po drugie, nauczanie w trybie online, oprócz zwiększenia częstości kontaktów młodych z ekranem, umożliwiło im korzystanie z portali, komunikatorów i innych aplikacji równolegle z uczestnictwem w zajęciach lekcyjnych. W rzeczywistości realnej takie zachowania towarzyszące były utrudnione lub wręcz niemożliwe. Po trzecie, nakłanianie społeczeństwa do pozostawania w domach i ograniczenia przemieszczania się pozbawiło wielu młodych możliwości angażowania się i rozwijania swoich pasji i zainteresowań w świecie rzeczywistym. Przedstawione czynniki to tylko niektóre składowe „gruntu” idealnie nadającego się pod rozwój siecioholizmu.

Najobszerniejsze badania, które skupiają się na problemie uzależnienia od Internetu w czasach pandemii prowadzone są w Chinach. Jedno z takich badań pokazało, że około 47% uczestników deklaruje zwiększoną zależność od sieci w czasie od początku epidemii, a około 17% osób więcej czasu spędza na surfowaniu w Internecie w pandemii w porównaniu do czasu przed pandemią. Co niepokojące, aż 4,3% uczestników badania deklaruje, że jest uzależnionych od Internetu w stopniu „poważnym”, co świadczy o 23% wzroście tego problemu od czasów przed-pandemicznych10.

Inne chińskie badanie przeprowadzone w trakcie pandemii Covid-19 skupiło się na grupie młodzieży w kontekście siecioholizmu. Okazało się, że około 2,7% badanych spełniło kryteria uzależnienia od Internetu. Wynik ten nie jest na szczęście szczególnie alarmujący. Niestety, z badania można wyciągnąć także niepokojące wnioski. Blisko 33,4% młodych zostało bowiem zakwalifikowanych do grupy „problematycznych Internautów”, a więc osób narażonych na uzależnienie od przestrzeni online. Ponadto, okazało się, że uzależnienie od Internetu związane jest z płcią (kobiety są bardziej narażone), wiekiem (im starsi adolescenci, tym większe ryzyko problemów z użytkowaniem sieci), depresyjnością (stan ten zwiększa ryzyko uzależnienia) oraz ze stresem (im większy stres, tym większe prawdopodobieństwo problematycznego korzystania z Internetu)11.

Jeżeli chodzi o polskie dane w zakresie uzależnienia młodych od Internetu w trakcie pandemii, przeprowadzono ich niestety niewiele. Jednym ze źródeł takich statystyk jest ogólnopolskie badanie „Nastolatki 3.0” prowadzone przez Państwowy Instytut Badawczy NASK. Organizacja ta od 2014 roku, co dwa lata, bada adolescentów (przed 20. rokiem życia) w zakresie użytkowania przestrzeni wirtualnej. Ostatni pomiar wskaźników związanych z siecioholizmem został wykonany właśnie w trakcie pandemii, pod koniec 2019 roku. Zgodnie z tym, co deklarują badacze, okazało się, że nastolatki spędzają przeciętnie 4 godziny i 12 minut w ciągu doby przed ekranami, wyłączając z tego czasu naukę zdalną. Eksperci alarmują, że ten wynik jest około 32 minuty dłuższy w porównaniu do średniej w roku 2018. Co ciekawe, młodzież zdaje się dostrzegać problem w nadmiernym korzystaniu z Internetu – 65% młodych zadeklarowało, że powinni „mniej” korzystać ze smartfonów, a 49% przyznało, że zazwyczaj spędzają w sieci więcej czasu niż początkowo zakładają. Niepokojące wydają się jednak wyniki wskazujące na problematyczne używanie przestrzeni wirtualnej. Jedna trzecia respondentów zgodziła się bowiem ze stwierdzeniami: „Moje życie byłoby puste bez mojego smartfonu.” oraz „Czuję się zniecierpliwiony i zdenerwowany, gdy nie mogę skorzystać z mojego smartfonu.”. Poza tym, okazało się, że młodzież wykorzystuje Internet przede wszystkim do: słuchania muzyki (ok. 65% badanych), oglądania filmów i seriali (ok. 62% badanych), porozumiewania się za pomocą komunikatorów (ok. 61% badanych) i korzystania z mediów społecznościowych (ok. 51%). Nastolatkowie korzystają z sieci głównie za pomocą smartfonów (ok. 94% badanych) i laptopów (58%)12.

Podsumowując, badanie NASK nakreśla pewien obraz problematycznego użytkowania Internetu przez polską młodzież. Dzięki temu, że owe badania mają charakter podłużny – pomiary zbierane są co 2 lata – można zauważyć zmiany, jakie zaszły w obszarze korzystania z sieci w okresie pandemii. Niestety, podobne badania obrazują wyłącznie korelacje. Oznacza to, że nie można z pełna pewnością stwierdzić, co jest przyczyną, a co skutkiem zachodzących zmian. Mimo to, warto zwrócić uwagę na związek wzmożonego korzystania z Internetu przez młodzież i warunków, które stwarza tak niezmiernie istotny czynnik, jakim jest pandemia.

Propozycja programu profilaktycznego

W świetle przedstawionych badań oraz z uwagi na obecne warunki pandemiczne, które szczególnie sprzyjają rozwojowi uzależnienia od Internetu, należy skupić się przede wszystkim na działaniach prewencyjnych skierowanych do młodych. Ciekawy program edukacyjny został opracowany i przetestowany przez rosyjskich badaczy9. Program ten skierowany został do młodzieży i miał na celu przeciwdziałanie siecioholizmowi i wsparcie młodych w budowaniu tożsamości społecznej (tzn. nauka przyjmowania ról społecznych i odnalezienia swojego miejsca w społeczeństwie). Zaproponowana przez badaczy koncepcja obejmowała działania nakierowane na:

  • wzbudzenie w młodych refleksji dotyczących życiowych wartości;
  • kierowanie uwagi młodych na cenne doświadczenia społeczne;
  • rozwój samoregulacji i zarządzania czasem oraz informacjami w przestrzeni wirtualnej;
  • trenowanie krytycznego myślenia przy analizowaniu treści informacji zdobytych online.

Opisane powyżej cele pośrednie programu zostały osiągane za pomocą rozmów, zajęć praktycznych, dyskusji grupowych, gier społecznych, ćwiczeń psychologicznych i tzw. „burzy mózgów”. Skuteczność opracowanego przez rosyjskich badaczy programu została potwierdzona na próbie uczniów i studentów. Wykazano, że program ten przynosi pozytywne skutki i przyczynia się do zmniejszenia przejawów podatności na uzależnienie od Internetu.

Warto wprowadzić podobne działania skierowane do młodzieży w Polsce. Należy chronić młodych, stanowiących przyszłość państwa, przed niebezpieczeństwami, jakie niesie za sobą nadmierne korzystanie z Internetu. Warto zadbać o to, aby uzależnienie od sieci nie przysłoniło młodzieży ich życiowych celów, wartości i, aby nie pozbawiło ich autentycznych relacji w realnym świecie.

Literatura cytowana

  1. https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/nauka-i-technika-spoleczenstwo-informacyjne/spoleczenstwo-informacyjne/wykorzystanie-technologii-informacyjno-komunikacyjnych-w-jednostkach-administracji-publicznej-przedsiebiorstwach-i-gospodarstwach-domowych-w-2020-roku,3,19.html
  2. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/uzaleznienia;3992023.html
  3. GREENFIELD, David N. Psychological characteristics of compulsive Internet use: A preliminary analysis. Cyberpsychology & behavior, 1999, 2.5: 403-412.
  4. https://zdrowie.wprost.pl/dziecko/10502914/objawy-uzaleznienia-od-internetu-wsrod-nastolatkow-po-czym-je-poznac.html
  5. PRZYBYLSKI, Andrew K., et al. Motivational, emotional, and behavioral correlates of fear of missing out. Computers in human behavior, 2013, 29.4: 1841-1848.
  6. https://www.narkomania.org.pl/czytelnia/biologiczne-podstawy-uzaleznien/
  7. YOUNG, K. S. Internet addiction: The emergence of a new clinical disorder. Cyberpsycholoy & Behavior, 1998, 1, 237-244.
  8. WEINSTEIN, Aviv; LEJOYEUX, Michel. New developments on the neurobiological and pharmaco‐genetic mechanisms underlying internet and videogame addiction. The American Journal on Addictions, 2015, 24.2: 117-125.
  9. NEVERKOVICH, Sergey D., et al. Students’ internet addiction: study and prevention. Eurasia Journal of Mathematics, Science and Technology Education, 2018, 14.4: 1483-1495.
  10. SUN, Yan, et al. Brief report: increased addictive internet and substance use behavior during the COVID‐19 pandemic in China. The American journal on addictions, 2020, 29.4: 268-270.
  11. DONG, Huixi, et al. Internet addiction and related psychological factors among children and adolescents in China during the coronavirus disease 2019 (COVID-19) epidemic. Frontiers in Psychiatry, 2020, 11: 751.
  12. https://www.nask.pl/pl/raporty/raporty/2593,Raport-z-badan-quotNastolatki-30quot-2019.html